Trong thông báo về chiến dịch phòng chống lừa đảo trực tuyến hôm 23/6, Cục An toàn thông tin – Bộ Thông tin và Truyền thông cho biết không gian mạng Việt Nam đang tồn tại ba nhóm lừa đảo chính, gồm: giả mạo thương hiệu, chiếm đoạt tài khoản và các hình thức kết hợp.

Lừa đảo trực tuyến tăng mạnh nửa đầu năm

Theo ghi nhận của Cục An toàn thông tin trong 6 tháng đầu năm, tình hình lừa đảo trực tuyến tại Việt Nam tăng 64,78% so với cùng kỳ năm ngoái; tăng 37,82 % so với 6 tháng cuối 2022.

Theo ông Vũ Ngọc Sơn, Giám đốc công nghệ Công ty an ninh mạng NCS, sáu tháng qua đã ghi nhận sự bùng phát lừa đảo trực tuyến, đặc biệt là các nhóm lợi dụng cơ chế của nền tảng nhắn tin OTT, cũng như những công nghệ mới như AI, deepfake, sử dụng trạm phát sóng giả để phát tán tin nhắn mạo danh.

“Đã có rất nhiều cảnh báo được đưa ra song số nạn nhân vẫn tăng liên tục và chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Thiệt hại có vụ lên đến cả trăm triệu đồng, trong khi hình thức ngày càng tinh vi và khó lường”, ông Sơn cho biết.

Theo báo cáo của NCS, nổi bật nhất trong số này là lừa đảo “việc nhẹ, lương cao”. Các nhóm lợi dụng các công cụ liên lạc OTT như Telegram để lập group có số lượng người đông, không bị giới hạn trong nhóm nhỏ, không chịu sự kiểm soát của cơ quan quản lý tại Việt Nam. Với công nghệ deepfake, giả mạo hình ảnh và âm thanh của người khác, nạn nhân dễ bị mắc lừa hơn vì mắt thấy tai nghe trực tiếp bằng hình ảnh, âm thanh. Không chỉ giả mạo người thân, bạn bè, kẻ lừa đảo còn đóng vai cả công an khiến nạn nhân không biết đâu là thật, là giả.

Trong 6 tháng đầu 2023 số lượng tấn công an ninh mạng vào các hệ thống của Việt Nam là 5.100 vụ, giảm 12% so với năm 2022. Tuy nhiên, các vụ tấn công có chủ đích APT vào các cơ sở trọng yếu lại tăng 9%. Nguyên nhân là các cơ sở trọng yếu luôn có nhiều dữ liệu quan trọng và ảnh hưởng lớn nên là đích nhắm ưa thích của hacker.

“Bên cạnh nâng cao cảnh giác, cũng cần biện pháp mạnh tay hơn nữa từ cơ quan quản lý như khóa sim, số rác, khóa tài khoản ngân hàng rác giúp sớm dẹp vấn nạn lừa đảo, mang lại sự trong sạch cho môi trường mạng”, ông Sơn đánh giá.

1. Lừa đảo “combo du lịch giá rẻ”.

2. Lừa đảo cuộc gọi video Deepfake, Deepvoice.

3. Lừa đảo “khóa SIM” vì chưa chuẩn hóa thuê bao.

4. Giả mạo biên lai chuyển tiền thành công.

5. Giả danh giáo viên/nhân viên y tế báo người thân đang cấp cứu.

6. Chiêu trò lừa đảo tuyển người mẫu nhí.

7. Thủ đoạn giả danh các công ty tài chính, ngân hàng.

8. Cài cắm ứng dụng, link quảng cáo cờ bạc, cá độ, tín dụng đen,…

9. Giả mạo trang thông tin điện tử, cơ quan, doanh nghiệp (BHXH, ngân hàng…)

10. Lừa đảo SMS Brandname, phát tán tin nhắn giả mạo.

11. Lừa đảo đầu tư chứng khoán, tiền ảo, đa cấp.

13. Đánh cắp tài khoản mạng xã hội, nhắn tin lừa đảo.

14. Giả danh cơ quan công an, viện kiểm sát, tòa án gọi điện lừa đảo.

15. Rao bán hàng giả hàng nhái trên sàn thương mại điện tử.

16. Đánh cắp thông tin CCCD đi vay nợ tín dụng.

17. Lừa đảo chuyển nhầm tiền vào tài khoản ngân hàng.

18. Lừa đảo dịch vụ lấy lại tiền khi đã bị lừa.

19. Lừa đảo lấy cắp Telegram OTP.

20. Lừa đảo tung tin giả về cuộc gọi mất tiền như FlashAI.

21. Lừa đảo dịch vụ lấy lại Facebook.

22. Lừa đảo tình cảm, dẫn dụ đầu tư tài chính, gửi bưu kiện, trúng thưởng.

23. Rải link phishing lừa đảo, seeding quảng cáo bẩn trên Facebook.

Kinh doanh đa cấp là hình thức kinh doanh được nhiều quốc gia trên thế giới thừa nhận và phát triển. Kinh doanh đa cấp đã du nhập vào Việt Nam và ngày càng phát triển nhanh. Tuy nhiên, ở Việt Nam nhiều đối tượng lợi dụng quy định của pháp luật còn chưa chặt chẽ đã thực hiện hành vi lừa đảo bằng hình thức kinh doanh đa cấp. Bài viết trình bày quan điểm để nhận diện hình thức kinh doanh đa cấp lừa đảo tại Việt Nam.

Từ khóa: Kinh doanh đa cấp, Lừa đảo; Việt Nam; đặc điểm; nhận diện.

Với xu hướng hội nhập để phát triển kinh tế xã hội, Việt Nam đã và đang là điểm đến yêu thích của nhiều quốc gia trên thế giới. Hàng năm Việt Nam thu hút được một lượng lớn các doanh nghiệp đến đầu tư thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa diễn ra nhanh chóng. Song song với quá trình toàn cầu hóa thì sự bùng nổ của công nghệ thông tin, các mạng xã hội dẫn đến Việt Nam cũng du nhập nhiều hình thức kinh doanh, nhiều nét văn hóa trên thế giới trong đó có hình thức kinh doanh đa cấp (còn gọi là bán hàng đa cấp).

Theo thống kê gần đây của Bộ Công thương thì ở Việt Nam có đến hơn một triệu người tham gia vào mạng lưới bán hàng đa cấp của các công ty khác nhau (chiếm gần 1/90 dân số nước ta). Tức là trong số 90 người ta gặp thì ít nhất có một người bán hàng đa cấp. Tỷ lệ này là rất cao, là điều kiện thuận lợi để thúc đẩy kinh tế đất nước phát triển và đời sống của nhân dân được cải thiện nếu như bán hàng đa cấp đúng với bản chất của nó. Tuy nhiên gần đây hàng loạt các công ty bán hàng đa cấp tại Việt Nam bị phanh phui lừa đảo như Công ty Thiên Ngọc Minh Uy, Công ty Cổ phần đầu tư và tư vấn công nghệ Thăng Long, Công ty Diamond Holiday, Công ty muaban24… thì lúc đó những người tham gia bán hàng đa cấp mới vỡ lẽ mình đã bị lừa đảo.

Điều đáng nói ở đây là những người tham gia vào bán hàng đa cấp đa phần là các đối tượng có hoàn cảnh khó khăn. Các đối tượng tham gia vào bán hàng đa cấp thường là những người lao động nghèo, thiếu hiểu biết hoặc đang muốn tìm kiếm một công việc với mức thu nhập khá một cách nhanh chóng trong đó chủ yếu là đối tượng sinh viên, những người mới về hưu hay những người ở các tỉnh lẻ. Đây là những đối tượng có đặc điểm là muốn tìm kiếm một việc làm thêm để có “đồng ra, đồng vào” giúp đỡ gia đình, “làm ít, hưởng nhiều” do đó các công ty bán hàng đa cấp mọc lên như nấm với đội ngũ nhân viên đông đảo, khéo léo dùng tài ăn nói để khiến những người nhẹ dạ này sa bẫy. Để thuyết phục được những đối tượng này, các công ty không ngần ngại vẽ ra những chiêu trò PR, quảng cáo, truyền thông rầm rộ; từ nhờ người thân, bạn bè thành viên giới thiệu miệng, phát tờ rơi, dán thông báo tuyển dụng ở các cổng trường học, bến xe bus… đến chuyện thuê văn phòng tư vấn trực tiếp cho đối tượng. Cao tay hơn, các công ty này còn tổ chức những buổi thuyết trình, hội thảo với sự tham gia của đông đảo người dân (có cài cắm những nhân viên của công ty) nhằm mục đích thuyết phục và kêu gọi sự tham gia của càng nhiều người càng tốt. Chính vì các thủ đoạn cao tay như vậy mà rất nhiều người đã tham gia vào mạng lưới bán hàng đa cấp để rồi trở thành nạn nhân của thủ đoạn lừa đảo. Thực trạng này gây ra hậu quả nghiêm trọng đối với đời sống của những người lao động nghèo, các em học sinh và sinh viên; đôi khi còn dẫn đến tan vỡ hạnh phúc của một gia đình. Chẳng hạn như cô Đặng Thị Kim Dung ở Bắc Ninh đã đầu tư cả trăm triệu đồng của gia đình và bản thân vào công ty Cổ phần đầu tư và tư vấn Thăng Long để trở thành thành viên của mạng lưới bán hàng đa cấp song công ty này đã biến mất. Vậy thế nào là bán hàng đa cấp theo đúng nghĩa của nó và thế nào là thủ đoạn lừa đảo bằng bán hàng đa cấp? Nhận diện được vấn đề này có ý nghĩa vô cùng quan trọng để tuyên truyền cho quần chúng nhân dân thấy rõ và ngăn ngừa hành vi lừa đảo có thể xảy ra ở nhiều tỉnh, thành phố và các vùng nông thôn.

Kinh doanh đa cấp hay bán hàng đa cấp do nhà hóa học Mỹ Karl Renborg sáng lập ra vào cuối những năm 1934 khi ông muốn giới thiệu sản phẩm chất bổ sung dinh dưỡng cho mọi người. Theo đó thì kinh doanh đa cấp là thuận ngữ chung dùng để chỉ một phương thức tiếp thị sản phẩm. Phương thức này tận dụng chính thói quen của người tiêu dùng là khi sử dụng sản phẩm, dịch vụ tốt thường chia sẻ cho người thân, bạn bè và những người xung quanh và khi người giới thiệu sản phẩm đến người xung quang sẽ được nhận một khoản hoa hồng nếu người đó mua sản phẩm. Ta có thể hiểu bán hành đa cấp là một phương thức tổ chức kinh doanh của doanh nghiệp thông qua nhiều cấp khác nhau, trong đó người tham gia sẽ được hưởng tiền hoa hồng, tiền thưởng hoặc lợi ích kinh tế khác từ kết quả bán hàng hóa của mình và của người khác trong mạng lưới do người đó tổ chức ra và được doanh nghiệp bán hàng đa cấp chấp nhận. Từ cách hiểu trên ta có thể thấy bản chất của bán hàng đa cấp gồm các nội dung đó là:

- Việc tiến hành tiếp thị: để tiến hành bán lẻ hàng hóa được thực hiện thông qua mạng lưới người tham gia bán hàng đa cấp gồm nhiều cấp khác nhau, nhiều nhánh khác nhau.

- Hàng hóa: được người tham gia bán hàng đa cấp tiếp thị trực tiếp cho người tiêu dùng tại nơi ở, nơi làm việc của người tiêu dùng hoặc địa điểm khác không phải là địa điểm bán lẻ thường xuyên của doanh nghiệp hoặc người tham gia.

- Người tham gia bán hàng đa cấp: được thưởng tiền hoa hồng, tiền thưởng hoặc lợi ích kinh tế khác từ kết quả tiếp thị bán hàng của mình và của người tham gia bán hàng đa cấp cấp dưới trong mạng lưới do mình tổ chức và mạng lưới đó được doanh nghiệp bán hàng đa cấp chấp nhận.

Nếu bán hàng đa cấp thực hiện đúng bản chất này thì đây là phương thức kinh doanh tiên tiến, tiết kiệm nhiều chi phí như bến bãi, kho chứa, vận chuyển hàng hóa, khuyến mại, quảng cáo và các chương trình tiếp thị. Chi phí được tiết kiệm sẽ quay trở lại để một phần làm hoa hồng và một phần dùng để nâng cấp chất lượng sản phẩm tốt hơn. Tuy nhiên ở Việt Nam nhiều công ty đa cấp không làm như vậy. Do đó bán hàng đa cấp đã và đang là vấn đề nhức nhối của xã hội không những xuất hiện ở các thành phố lớn mà còn đang mở rộng ra các vùng nông thôn với các chiêu trò lừa đảo tinh vi. Kinh doanh đa cấp lừa đảo tại Việt Nam có các đặc điểm sau:

Thứ nhất, các doanh nghiệp kinh doanh đa cấp không quan tâm đến việc đầu tư cho sản phẩm mà chỉ giỏi trong việc đánh vào lòng tham của đa số dân chúng. Họ không giới thiệu về sản phẩm mới hay các tính năng ưu việt của sản phẩm đến với khách hàng để khách hàng biết và có nhận định đáng giá chất lượng rồi từ đó lựa chọn có mua hay không. Mà quan trọng nhất là các doanh nghiệp này tiêm vào đầu của dân chúng ý nghĩa làm giàu, làm giàu thật nhanh, thật dễ dàng mà không mất công sức gì; sau đó giới thiệu các tấm gương là những người ở quê ra tỉnh làm giàu nhanh chóng khi mới gia nhập công ty. Với chiêu bài như vậy rất nhiều người đã bị lóa mặt vì đồng tiến mà gia nhập. Chẳng hạn như công ty Thiên Ngọc Minh Uy kinh doanh đa cấp với mặt hàng là máy lọc ozone tuy nhiên sản phẩm này không phải là sản phẩm của chính công ty làm ra và là mua của các công ty khác để biến thành sản phẩm kinh doanh đa cấp. Hay như công ty muaban24 kinh doanh trực tiếp trên trang web muaban24.vn với nhiều gian hàng ảo có các loại sản phẩm theo kinh doanh đa cấp xong trên thực tế công ty này không có sản xuất hay mua các mặt hàng này để đưa cho khách hàng.

Thứ hai, lợi nhuận không đến từ việc bán sản phẩm mà đến từ việc lôi kéo được nhiều người tham gia bán hàng đa cấp. Đây chính là điểm khác biệt lớn nhất giữa hình thức lừa đảo bằng bán hàng đa cấp với bản chất thực của nó. Các công ty lấy việc kết nạp được thêm các thành viên mới để tạo ra lợi nhuận mà không quan tâm đến việc bán hàng để tạo ra lợi nhuận. Chính vì thế các sản phẩm của các công ty này chỉ mang tính chất hình thức, không thực sự quan tâm đến sản phẩm đó chất lượng như thế nào? Chẳng hạn như công ty Thiên Ngọc Minh Uy bán sản phẩm chỉ là cái cớ, thực chất công ty này bán cơ hội cho mọi người để đánh chính vào lòng tham của họ. Để trở thành thành viên của công ty mỗi người phải bỏ ra 3.150.000 đồng để mua một cái may khử độc ozone trị giá ngoài thị trường từ 800.000 đồng đến 1.000.000 đồng. Hay công ty muaban24 trả tiền cho ai giới thiệu được một khách tham gia vào mạng lưới là 1.500.000 đồng và để tham gia được mạng lưới thì người đó phải đống 5.200.000 đồng.

Thứ ba, hình thức bán hàng đa cấp lừa đảo hoạt động theo nguyên lý ép buộc, có tính chất lôi kéo mà không phải tự nguyện tham gia. Nếu đã trót tham gia vào bán hàng đa cấp thì muốn rút chân ra cũng khó. Chẳng hạn như trong vụ các em sinh viên của trường Đại học Khoa học công nghệ đến công ty Thiên Ngọc Minh Uy yều cầu hủy hợp đồng và đòi tiền đã bị các nhân viên của công ty đánh hội đồng và dọa giết.

Thứ tư, về cách thức và chính sách: Hình thức kinh doanh đa cấp lừa đảo chủ yếu là hoạt động mời khách vào hệ thống mà không chú trọng đến việc bán hàng, bán sản phẩm. Do đó chính sách không công bằng người vào sau luôn nằm ở đáy và không thể thoát ra độc lập, càng vào sau cơ hội của bạn càng thấp. Còn hình thức kinh doanh đa cấp đúng nghĩa của nó thì không quan trọng là bạn tham gia khi nào, vị trí của bạn mà quan trọng là cách thức bạn bán hàng như thế nào.

Thứ năm, chi phí tham gia vào mạng lưới bán hàng đa cấp: Đối với hình thức bán hàng đa cấp theo bản chất thì kinh phí tham gia không lớn, chỉ là các chi phí làm thủ tục và cung cấp tài liệu và chí phí này không được tính vào tiền hoa hồng. Còn hình thức kinh doanh đa cấp lừa đảo thì chi phí cao, chính là tiền mua sản phẩm và được sử dụng để phân chia hoa hồng cho những người tham gia.

Thứ sáu, về đối tượng tham gia và sản phẩm: Hình thức kinh doanh đa cấp đúng với bản chất của nó, người mua sản phẩm vì có nhu cầu sử dụng sản phẩm và đánh giá chất lượng sản phẩm tốt. Trước khi mua họ đã được sự tư vấn, phổ biến kỹ về sản phẩm, chất lượng sản phẩm. Đặc biệt người tham gia mạng lưới không bị bắt ép phải mua sản phẩm. Còn hình thức kinh doanh đa cấp lừa đảo đối tượng tham gia không phải xuất phát từ nhu cầu sử dụng mà xuất phát từ việc tham gia nhằm có lợi ích về kinh tế nên bắt buộc phải mua sản phẩm của công ty. Đồng thời, do không xuất phát từ nhu cầu sử dụng sản phẩm nên không biết chất lượng sản phẩm như thế nào? Không được tư vấn kỹ về sản phẩm, thường rất mập mờ về tính năng và công dụng của sản phẩm.

Ở Việt Nam hình thức kinh doanh đa cấp chân chính và lừa đảo đa cấp lẫn lộn với nhau, do đó mọi người nên trang bị cho mình những kiến thức trên nhằm nhận diện đâu là kinh doanh đa cấp, đâu là lừa đảo ăn theo bán hàng đa cấp để không trở thành nạn nhân của trò lừa này.

Các cơ quan chức năng đặc biệt là lực lượng Công an nhân dân cần có biện pháp tuyên truyền, phổ biến kịp thời giúp quần chúng nhân dân biết và hiểu về hình thức kinh doanh đa cấp lừa đảo, không bị đồng tiền làm mờ mắt nhất là ở các vùng nông thôn, các khu vực tỉnh lẻ trình độ dân trí còn chưa phát triển.

Mặt khác, lực lượng Công an cần kịp thời phát hiện và xử lý các công ty lợi dụng hình thức kinh doanh đa cấp để thực hiện hành vi lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Kiên quyết xử lý nghiêm minh các sai phạm này để làm công cụ răn đe.

Đồng thời, các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp cần nghiên cứu và ban hành các chính sách cụ thể hơn nữa về hình thức kinh doanh đa cấp tại Việt Nam. Hạn chế các kẽ hở để những đối tượng xấu lợi dụng hình thức kinh doanh đa cấp thực hiện hành vi lừa đảo.

Trên đây là một số ý kiến nhằm giúp phân biệt giữa kinh doanh đa cấp theo đúng nghĩa với hình thức kinh doanh đa cấp lừa đảo tại Việt Nam. Nghiên cứu và vận dụng tốt vấn đề này có tác dụng lớn trong việc đấu tranh phòng chống tội phạm hình sự của lực lượng Công an, đồng thời nêu cao tinh thần cảnh giác cho nhân dân.